Formatief handelen laagdrempelig implementeren

“Formatief handelen is een belangrijk speerpunt in onze school”, vertelt Margot Kleinnijenhuis, docent Nederlands en aanspreekpunt van het leerteam bij CSG Reggesteyn. “Als leerteam van het pilotproject ‘Doelbewuste oefenening’, werken we daarom aan de verdere ontwikkeling en implementatie ervan binnen de school. Zoals Liesbeth Groen, expertcoach van ons leerteam, in dit artikel al vertelde, hebben we het profielwerkstuk gekozen als concreet project om formatief handelen meer bewust vorm te geven in ons onderwijs.”

Gezamenlijke start

“Het profielwerkstuk leent zich heel goed voor een gezamenlijke start met formatief handelen, omdat het een vakoverschrijdend project is waar het leerproces centraal staat. Ook vertelden docenten regelmatig dat ze soms moeite hadden met een goede beoordeling te geven, omdat de scores vaak dicht bij elkaar lagen. Bij de verkenning van de mogelijkheden, merkten we ook dat ook wel op zoek zijn naar meer concrete manieren om met formatief handelen als basis, leerlingen meer te motiveren om zelfstandig aan de slag te gaan.”

“Het in- en aanvullen van de onvolledige rubrics geeft leerlingen meer inzicht in de criteria voor beoordeling, het bevordert zelfreflectie én het maakt leerlingen meer verantwoordelijk voor hun eigen leerproces.”

Laagdrempelige aanpak

“Liesbeth beschreef de essentie van formatief handelen wel mooi in het artikel: “leerlingen de ruimte geven om zichzelf te ontwikkelen, hun eigen doelen te stellen en hun leerproces zelf vorm te geven.” Dit is helaas (nog) niet standaard in ons onderwijs. Dat betekent dat het niet alleen voor docenten, maar ook voor leerlingen nog best nieuw is. Daarom hebben we gekozen voor een laagdrempelige aanpak, zeker omdat het werken aan zo’n werkstuk ook nieuw is voor de leerlingen. 

Samen met een aantal docenten hebben we onvolledige rubrics ontwikkeld. Het idee erachter is dat de leerlingen door het invullen en aanvullen daarvan actiever betrokken worden bij hun leerproces. Dit geeft ze meer inzicht in de criteria voor beoordeling, het bevordert zelfreflectie én het maakt leerlingen meer verantwoordelijk voor hun eigen leerproces. Later in het proces kregen de leerlingen de volledig ingevulde rubrics, om zelf hun profielwerkstuk te beoordelen. Niet alleen kregen de leerlingen veel meer inzicht in het eigen werkstuk, het scheelt ook tijd voor de docenten, omdat zij dit voorheen deden. 

Bij de tussentijdse bijeenkomsten, merkten we al dat leerlingen veel actiever waren tijdens de bijeenkomst en zich minder afhankelijk opstelden van hun begeleiders. Ze bleven zelfs langer zitten om de opdracht af te maken. Ook gaf het de docenten meer inzicht in hoe de leerlingen de lesstof begrijpen en waar bijvoorbeeld aanvullende instructies nodig zijn. Ook konden ze makkelijker aansluiten bij feedback die leerlingen zichzelf en hun medeleerlingen hadden gegeven. Wat voorheen werd ervaren als ‘alleen maar kritiek van docenten’, was nu meer (zelf)feedback.“

Wat vinden de leerlingen er zelf van?

Hieronder een aantal reacties van leerlingen op de vraag wat ze er zelf van vonden:

‘Handig, als ze het tenminste gebruiken”

Jeannette Hakkert, een van de docenten en begeleider, herkent deze reacties wel. “Leerlingen vinden het handig en duidelijk. Het geeft echt inzicht in waar ze staan, in plaats van dat ze denken ‘het gaat vast wel goed’. Maar: dit geldt meestal alleen als je de leerlingen hier op wijst. Én goed (en vaak) uitlegt waarom we het zo doen en wat het voordeel voor ze is.”

Collega Marloes Zonnebeld, docent maatschappijleer en profielwerkstukbegeleider, benoemt dit later op de middag ook: “De rubrics zijn zeker handig; het geeft richting en structuur. Áls ze tenminste de moeite nemen het te lezen. Dat is voor veel leerlingen toch best veel gevraagd blijkt. Niet alleen lezen veel leerlingen niet, of niet goed, ze schrijven zelf vaak ook niks meer op bijvoorbeeld. Ook is de extra stap om iets terug te zoeken vaak te veel moeite.” 

De impact van het profielwerkstuk

“Wat we echt niet moeten vergeten, is dat het profielwerkstuk nogal wat teweegbrengt!” vertelt Jeannette. “Het is echt wat anders dan ze gewend zijn. Op basis van de uitkomst van de Belbintest, worden ze ingedeeld in groepjes, met leerlingen die ze vaag, of soms nog helemaal niet kennen. Vaak uit een andere klas, dus met een ander rooster. Dit doen we overigens op advies van Saxion, omdat dit in het hbo en ‘de echte wereld’ ook zo gaat. Het blijkt dat dat voor veel leerlingen best spannend is. Samenwerken is dan toch minder makkelijk: met elkaar communiceren, afspraken maken, elkaar aanspreken. Dit vraagt echt tijd én begeleiding gedurende het proces. Ook moeten ze een onderwerp zoeken waar ze onderzoek naar moeten doen, en dat hele proces vertalen naar hun werkstuk. Ook dat is nieuw voor de leerlingen. En dat is juist de bedoeling van de aanpak he! Het is een hele krachtige ervaring, die ze heel veel leert. Juist omdat ze wel uit hun comfortzone móeten, groeien ze enorm in die periode.”

Hoe nu verder?

“Formatief handelen is voor onszelf natuurlijk ook sterk in ontwikkeling. Waar we voorheen zoveel mogelijk duidelijk wilden hebben, uitgewerkt in een plan, is de insteek nu veel meer ‘learning by doing’. Doelbewust oefenen: kleine stapjes, reflecteren, aanpassen en weer een stap. Dus de ervaringen en feedback van de leerlingen en docenten gebruiken we om het proces te optimaliseren. De volgende stap is dat de docenten gaan begrijpen en ervaren wat de opbrengst van deze werkwijze kan zijn, en ze dit waar mogelijk ook gaan toepassen bij hun vakken en andere projecten. Daarnaast zijn wij als leerteam met elkaar in gesprek over hoe formatief handelen meer bewust vormgegeven kan worden in onze school en hoe daarbij nieuwe instrumenten ingezet kunnen worden.”

Handige tools

Steeds meer scholen zijn bezig met formatief handelen. Er is ondertussen veel informatie te vinden. Op de vraag of Margot tips en trucs te heeft, voor collega’s die er ook mee aan de slag willen, heeft ze gelijk een antwoorden.

  • “Wat ons echt geholpen heeft, is klein denken en concreet doen/uitvoeren. Denk niet meteen te groot en kijk wat je al doet in de les. Vaak kun je met kleine stappen al heel veel bereiken, bijvoorbeeld door formatief handelen in je lesopening te gebruiken. 
  • Ga eens te rade bij je collega. Veel kennis over formatief handelen is dichterbij dan je denkt.
  • Leerflow is een handige tool voor het ontwerpen van een plan voor formatief handelen. Het neemt je in vijf ontwerpstappen mee naar een plan van samenhangende activiteiten die de basis vormen voor jouw formatief handelen.
  • In Doorloopjes is het beste uit onderwijsonderzoek verzameld en weergegeven in eenvoudig te lezen stappenplannen. Zodat jij, het beste uit jezelf en je leerlingen kunt halen.”

Meer weten?

Heb je vragen, wil je meer weten over het implementeren van formatief handelen of over Havo van de Toekomst?

Gerelateerde artikelen

Meer weten?

Heb je vragen, wil je meer weten over het implementeren van formatief handelen of over Havo van de Toekomst?